Bardzo ważnym elementem uwzględnianym w wielu modelach organizacji jest otoczenie, które w najbardziej ogólnym ujęciu oznacza po prostu środowisko zewnętrzne ich funkcjonowania. W teorii zarządzania obok otoczenia zewnętrznego identyfikuje się czasem także otoczenie wewnętrzne, które może być utożsamiane bezpośrednio z samą organizacją , a podstawowym kryterium jego wyodrębnienia staje się przekonanie o wysokim stopniu zdolności organizacji do kontrolowania składników otoczenia wewnętrznego . Wyodrębnienie pojęcia otoczenia wewnętrznego jest jednak dyskusyjne i z tego powodu ten wymiar funkcjonowania powinno się raczej określać mianem środowiska wewnętrznego organizacji.
Idea otoczenia (środowiska zewnętrznego) wywodzi się z koncepcji systemowej, w ramach której podkreśla się holistyczny charakter organizacji wyodrębnionej ze środowiska zewnętrznego i jednocześnie powiązanej z nim licznymi i wielokierunkowymi interakcjami .

Otoczenie organizacji można zdefiniować jako ogół warunków i wzajemnych zależności różnorodnych elementów (w tym innych organizacji), sfer, zjawisk, procesów, trendów, które nie wchodzą w skład rozpatrywanego systemu organizacyjnego i pozostają poza jego bezpośrednią kontrolą, ale są z nim związane, czyli wywierają wpływ na daną organizację oraz/lub podlegają wpływowi zachowań, podejmowanych działań i decyzji, procesów zarządzania, rozwiązań strukturalnych oraz perspektyw rozwojowych danej organizacji.

Działalność organizacji, w szczególności analizowana w ujęciu dynamicznym, nie może być rozpatrywana bez uwzględniania jej relacji z otoczeniem, które w dużym stopniu decyduje o jej powodzeniu lub niepowodzeniu. Z tego powodu otoczenie stanowi specyficzny klimat i układ warunków w ramach których prowadzona jest działalność organizacji z jednej strony narzucając jej pewne ograniczenia, z drugiej – stwarzając szanse i w kluczowy sposób wpływając na możliwości działania i perspektywy rozwoju .

Oznacza to, iż każda organizacja jest systemem otwartym, wchodzącym w liczne, wielowymiarowe i dynamiczne interakcje z otoczeniem, na które składa się m.in.: współdziałanie, konkurowanie, kooperencja, prowadzenie wymiany zasobów materialnych i niematerialnych, w tym energii, informacji i środków pieniężnych.

Zewnętrzne środowisko funkcjonowania współczesnych organizacji charakteryzuje się pewnymi szczególnymi cechami, do których można zaliczyć :

1. Strukturę, która wiąże się z występowaniem w otoczeniu określonych elementów, sfer, zjawisk, procesów, trendów oraz ich wzajemnych powiązań i zależności. Uzupełnieniem tej cechy, rozpatrywanym z punktu widzenia organizacji jest poziom, odległość i kierunek interakcji zachodzących między systemem organizacyjnym a jego środowiskiem zewnętrznym. Ujęcie to stanowi podstawę do wyodrębnienia otoczenia bliższego oraz dalszego;

2. Złożoność, która wyraża liczbę, stopień skomplikowania i różnorodności elementów występujących w środowisku zewnętrznym. Ważnym wymiarem tej cechy stają się również wzajemne powiązania i relacje zachodzące pomiędzy poszczególnymi elementami, wymiarami i płaszczyznami otoczenia. Cecha ta stanowi podstawę do klasyfikacji środowiska zewnętrznego na otoczenie proste oraz złożone;

3. Zmienność, wyrażającą się poprzez szybkość i dynamikę zmian zachodzących w środowisku zewnętrznym. Na podstawie tej cechy wyodrębnia się określone rodzaje otoczenia ze względy na poziom i zakres zachodzących zmian;

4. Niepewność, wynikającą ze zmienności i niestabilności otoczenia, związaną z określonymi trudnościami w przewidywaniach przyszłego kształtu i potencjału środowiska zewnętrznego;

5. Potencjał, który jest związany ze zdolnością otoczenia do stwarzania organizacji możliwości trwania, regularnego wzrostu lub rozwoju. W tym ujęciu można mówić o otoczeniu o niskim bądź wysokim potencjale;

6. Występowanie szans i zagrożeń, co stanowi konkretyzację potencjału otoczenia w warunkach jego zmienności i złożoności. Wyzwaniem dla organizacji staje się tu podejmowanie decyzji dotyczących reakcji na pojawiające się szanse i zagrożenia;

7. Wieloaspektowość, wyrażającą się różnym wpływem określonych elementów otoczenia na poszczególne organizacje. Cecha ta wiąże się z subiektywizmem postrzegania środowiska zewnętrznego przez menedżerów, z których niektórzy w danym zjawisku lub trendzie zauważają szanse, natomiast inni widzą zagrożenie dla funkcjonowania organizacji;

8. Przestrzeń, która związana jest z fizyczną rozległością otoczenia i wiąże się z występowaniem w niej określonych elementów i trendów oraz przebiegiem różnorodnych zjawisk i procesów w ramach określonego otoczenia. Cecha ta pozwala na wyróżnienie otoczenia lokalnego, regionalnego, krajowego, międzynarodowego, czy globalnego;

9. Czas, który określa kolejność zdarzeń oraz odstępy między zdarzeniami zachodzącymi w przestrzeni otoczenia. Na podstawie tej cechy można wyróżnić otoczenie przeszłe, obecne oraz przyszłe;

10. Kontekstowość uwarunkowań, wyrażająca się koniecznością rozpatrywania otoczenia w określonym kontekście. Zewnętrzne środowisko organizacji jest zawsze związane z konkretnymi warunkami występującymi w czasie i w przestrzeni i dlatego różnicuje się ono np. w zależności od kraju lub regionu. Stwarza to konieczność uwzględniania tych specyficznych warunków w analizach interakcji zachodzących między organizacjami, a ich środowiskiem zewnętrznym.

Przedstawione cechy stanowią podstawę do wyodrębnienia określonych płaszczyzn i rodzajów otoczenia organizacji, z których wybrane przedstawiono w poniższej tabeli.

Przedstawiona charakterystyka i propozycja typologii rodzajów otoczenia współczesnych przedsiębiorstw stanowić może podstawę do prowadzenia dalszych prac badawczych w tym zakresie.

Model ten przedstawiony jest w publikacji:

1. Matejun M., Nowicki M., Organizacja w otoczeniu – od analizy otoczenia do dynamicznej lokalizacji, [w:] Adamik A. (red.), Nauka o organizacji. Ujęcie dynamiczne, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2013, s. 152-221. [Pobierz publikację]